Xəbərlər

Utopiyadan reallığa: Layihə idarəetməsinin ədəbiyyatda başlayan tarixi və bugünkü missiyamız

Layihələr və onların cəmiyyətə təsiri haqqında ilkin müzakirələrin araşdırılması layihə idarəetməsinin mənşəyini anlamağa, erkən dövr düşünürlərinin təşkilatlanmış fəaliyyətləri cəmiyyətin rifahı naminə necə qurduqlarını dərk etməyə imkan verir. Bu məqalədə layihə idarəetməsinin yaranmasından bu günə qədər keçdiyi inkişaf yolu, müasir yanaşmaların əsasını qoyan ilkin ideyalar və bu prosesdə dayanıqlılığın necə yer aldığı ətraflı şəkildə təqdim olunur.

Daha çoxu üçün bizi sosial şəbəkələrdə izləyin

 

Ədəbiyyatın layihə idarəetməsinə töhfəsi

Tarix boyu layihə idarəetməsi sahəsində ilk nəzəri fikirlərdən biri Daniel Defoe tərəfindən irəli sürülmüşdür. O, esselərində ictimai işlərin təşkilini “layihələr”, bu işlərin rəhbərlərini isə “layihəçilər” adlandıraraq bu anlayışa nəzəri əsas vermişdi. Lakin Defoe-dan əvvəl, 1516-cı ildə yazılmış “Ütopiya” adlı əsəri ilə Ser Tomas Mor layihə düşüncəsini ilk dəfə cəmiyyətin ümumi rifahı üçün təşkilatlanmış fəaliyyət kimi təqdim edən şəxs hesab olunur. O, belə bir cəmiyyət təsvir edir ki, orada “heç kimin şəxsi mülkiyyəti yoxdur, ölkənin ümumi sərvəti hər kəs arasında bölüşdürülür”. Bu yanaşma layihələrin cəmiyyətin birgə rifahına yönəldiyini göstərir.

 

İki dövrün müqayisəsi

Ser Tomas Mor Renessans dövründə — humanizmin və antik biliklərin yenidən oyandığı bir zamanda yaşamışdı. Bu dövrdə insan mərkəzli düşüncə və ümumi rifah ideyaları ön planda idi. Daniel Defoe isə Maarifçilik dövrünün nümayəndəsi idi. Bu dövr daha çox fərdi azadlıq və rasional düşüncə üzərində qurulmuşdu.

Bu iki dövrün fərqli dəyərləri onların əsərlərində də əks olunur: Mor “Ütopiya” əsərində birgə layihələr vasitəsilə təşkil olunmuş ideal cəmiyyət təsvir edir. Defoe isə layihələri sosial və iqtisadi problemlərə yenilikçi yanaşmalar kimi təqdim edir — qadınların təhsili, dul qadınlar üçün sığorta kimi məsələləri qabardır. “Layihə” anlayışı da bu dövrlər arasında təkamül keçirərək kollektiv təşəbbüslərdən fərdi iqtisadi təşəbbüslərə doğru dəyişmişdir.

Dayanıqlılıqdan səmərəliliyə keçid

Tarixi kontekstdə layihələr daha çox sosial rifah və dayanıqlı inkişafla əlaqələndirilirdi. Morun “Ütopiya” əsərində bu, aydın görünür. Lakin Sənaye İnqilabından sonra layihələrin idarə olunması əsasən istehsal parametrlərinə — vaxt, maliyyət və həcmə yönəldi. Bu isə layihə keyfiyyətini yalnız bu göstəricilər əsasında ölçmək kimi yanlış yanaşmalar doğurdu.

Nəticədə dayanıqlılıq arxa plana keçdi, layihələr iqtisadi məhsuldarlığa fokuslandı, cəmiyyət və ətraf mühitə təsirləri isə nəzərə alınmadı. Bu isə erkən layihə fəlsəfəsindən uzaqlaşma demək idi və bu balansın bərpası günümüzdə aktual məsələdir. 

 

Layihələrlə cəmiyyətə həllər

Mor və Defoe layihələri cəmiyyətin problemlərinə cavab kimi görürdülər. Morun “Ütopiya”sında kollektiv layihələr bərabər yaşayış şəraiti yaradır, ictimai rifah və məsuliyyət vurğulanır. Defoe isə layihələri sosial və iqtisadi innovasiyaların vasitəsi kimi təqdim edir — bu isə daha fərdi və praktik yanaşmadır.                                            

 

Peşə kimi layihə idarəetməsinin inkişafı

Zaman keçdikcə layihə anlayışı fəlsəfi baxışlardan çıxaraq strukturlu və sistemli bir peşəyə çevrildi. Xüsusilə hərbi layihələr bu sahənin inkişafında əsas rol oynadı — burada məqsəd səmərəlilik və nəticəyönümlü idarəetmə idi.

Məsələn, İkinci Dünya Müharibəsi dövründə ABŞ-da Pentqon binasının cəmi 16 ayda inşa olunması təzyiq altında effektiv layihə idarəetməsinə nümunədir. Soyuq Müharibə zamanı Polaris raket layihəsində tətbiq edilən PERT metodu sonradan hərbi və mülki sahələrdə geniş istifadə olundu.

Daha yeni dövrlərdə F-35 kimi layihələr texnologiyanın, beynəlxalq əməkdaşlığın və yüksək büdcələrin koordinasiyasını tələb edən mürəkkəb layihələrdir.

XX əsrin sonlarından başlayaraq proqram təminatı sahəsində Agile kimi çevik idarəetmə metodologiyaları formalaşdı və bu yanaşma layihə idarəçiliyində ciddi dönüş yaratdı.

Bugünkü dövrdə Burj Xəlifə və Beynəlxalq Kosmik Stansiya kimi layihələr texnologiya, qlobal əməkdaşlıq və innovasiyanın inteqrasiyasını əks etdirir.

 

Müasir dövrdə əsasa qayıdış: Dayanıqlılığın bərpası

Mor və Defoe-nun layihələrə dair ideyaları bu gün də aktualdır. Layihə idarəetməsində dayanıqlılıq üzrə P5 Standartı, layihə uğuru ilə cəmiyyət rifahı arasında balansın bərpasını ön plana çəkir. Bu çərçivə layihə düşüncəsinin 500 illik inkişafını özündə ehtiva edir.

P5 standartı Morun utopik ideallarını və Defoe-nun praktik yanaşmalarını birləşdirir. “İnsanlar” və “Planet” kateqoriyaları sosial ədalət və ekoloji davamlılığı təmin etməyə fokuslanır. “Rifah” isə layihənin iqtisadi nəticələrinin ədalətli şəkildə bölüşdürülməsini nəzərdə tutur.

“Proseslər” və “Məhsullar” etik və səmərəli idarəetmə vasitəsilə bu məqsədlərə çatmağı təmin edir. Məhsullar isə uzunmüddətli dəyər yaratmalı və dayanıqlılıq prinsiplərinə uyğun olmalıdır.

Aparılan araşdırmalara əsasən (“Layihə İdarəetməsində Dayanıqlılıq haqqında Biliklər”), P5 standartını tətbiq edən layihələrin 94%-də dayanıqlılıq göstəricilərində müsbət dəyişiklik müşahidə olunmuşdur.

 

Son nəticə

P5 Standartı layihə fəlsəfəsinin köklərini qoruyaraq onu müasir dövrün dayanıqlılıq və sosial məsuliyyət tələbləri ilə birləşdirir. Mor və Defoe-nun ideyalarından ilhamlanan bu çərçivə, layihə rəhbərlərinə yalnız vaxt və büdcəyə deyil, həm də cəmiyyət və ətraf mühitə təsirə diqqət yetirməyi öyrədir. "İnsanlar", "Planet" və "Rifah" aspektləri sosial ədalət, ekoloji balans və iqtisadi faydanı hədəfləyir. "Proseslər" və "Məhsullar" isə bu məqsədlərə etik və səmərəli yollarla çatmağı təmin edir. Araşdırmalara görə, P5 tətbiq olunan layihələrin 94%-də dayanıqlılıq göstəriciləri yaxşılaşıb.

 

 

Joel Carboni, 2025
Original məqalə üçün: GPM GLOBAL
Dayanıqlı layihə menecmenti haqqında daha çox öyrənmək üçün www.greenpm.az – a daxil olun

25.06.2025